■ De eerste grondaankopen
in de buurtschap Veenhuizen beginnen 21 november 1822,
gaan door 22 en 23 november en 16 december
1822, waarna er wordt gepauzeerd.
■ Op 28 november maakt Johannes van den Bosch melding van die
grondaankopen en op 19 december 1822 zendt hij de
contracten naar Den Haag met een toelichting.
■ Op 18 februari 1823 stuurt Johannes van den Bosch
vanuit Drenthe zijn plannen voor de nieuw te stichten kolonie
Veenhuizen. Hij slaat opzienbarende nieuwe wegen in.
■ Op 7 april 1823 wil Johannes van den Bosch het bestek voor het
te bouwen gesticht zenden als men hem komt vertellen dat het nog
niet klaar is. dus wordt het 8 april 1823.
■ Een transcriptie
van dat bestek staat elders op de site. Het is teruggevonden in
het Rijksarchief te Brussel, maar helaas, helaas, zonder de
bijgaande bouwtekening.
■ Die dagen begint ook het werk aan de Kolonievaart. Op 8 april
vraagt directeur Visser toestemming te mogen beginnen met graven
en op 12 april 1823 volgt het contract.
■ Johannes van den Bosch zit 'tot de oren toe in het werk' als
hij in een brief dd 19 april 1823 probeert zoveel mogelijk rond
de nieuwe kolonie Veenhuizen geregeld te krijgen.
■ Op een niet ingevulde datum in april en op 30 mei 1823
worden er weer 'boerenplaatsen'
gekocht in Veenhuizen, met 'alle daarbij behoorende hooi-, bouw-
en weidelanden'.
■ De directeur wordt 5 juni 1823 lyrisch en ontroerd als
hij de bedrijvigheid in het eerst zo rustige Veenhuizen ziet en
hij wil graag 'een steen
met mijn naam voorzien' plaatsen.
■ Op 15 en 16 september 1823 worden de volgende grondaankopen in
Veenhuizen gedaan. Het gaat vaak om bezittingen die door
overerving in diverse stukken zijn opgeknipt.
■ Op 18 september 1823 wordt besloten tot:
● de aanbesteding nog in dit jaar van den aanbouw in het volgende
vroege voorjaar van nog 2 instituten te Veenhuizen
● de aankoop van raapkoekenmeel en schapen, ter verkrijging van
mest voor de tot den winterkoornverbouw bestemde gronden te
Veenhuizen
● de uitbesteding van de bouw van 7 boerenwoningen te Veenhuizen
aan H. Wind
● het doen oprigten van vier hoofdgebouwen voor het etablissement
te Veenhuizen, als Turfschuur, Wasscherij, Bakkerij, Smeede- en
Hoedemakerij
● maatregelen om de vervening in Veenhuizen ter hand te kunnen
nemen.
Deze besluiten zijn bereikbaar onderaan deze pagina onder het
kopje 'Diverse besluiten 1822 - 1829, inventarisnummer 988'.
■ Op 14 november 1823 wordt wat er tot nu toe te Veenhuizen gebouwd is bij de Bataafsche Brandwaarborg Maatschappij te Katwijk tegen brand verzekerd.
■ De plannen van Johannes van den Bosch met Veenhuizen houden in
dat de gestichten deels bewoond worden door 'arbeidershuisgezinnen'.
Enkele algemene opmerkingen.
■ Op 8 november 1823 wordt vastgesteld hoe de plekken
voor arbeidershuisgezinnen toegewezen gaan
worden. De directeur wil dat ze niet allemaal tegelijk komen.
■ Ook op 8 november 1823 wordt vastgesteld het 'Concept
Besluit Huishoudelijke Inrichtingen voor het Instituut te
Veenhuizen'. De
transcriptie is in 2-en geknipt.
■ Op 20 december 1823 komen de eerste
arbeidershuisgezinnen aan. Ze worden geadministreerd in het
stamboek van het eerste gesticht met invnr 1571, zie deze pagina.
■ Een dag eerder, 19 december 1823, is de bakkersbaas
Gerben Martens de Vries uit Workum aangekomen. Door
onduidelijkheden over zijn functie vertrekt hij na vier jaar.
■ De directeur der koloniën geeft op 26 december 1823
zijn eerste
indrukken van de nieuwe koloniebewoners. Hij denkt dat hun
transport ook efficiënter kan.
■ Op 2 maart 1824 meldt de directeur de uitkomst van de aanbesteding van
het tweede en derde gesticht en een dag later wat er voor die
gebouwen al aan hout en stenen gekocht is.
■ Op 14 maart 1824 schrijft de directeur vooral over het
aftappen van water uit het
Elsmeer en de plek waar de sluis in het nieuwe kanaal (dus
de Kolonievaart) moet komen.
■ Op 31 maart 1824 worden tegen brand verzekerd
zes boerderijen bij het eerste gesticht te Veenhuizen plus de daar
bij gebouwde smederij, wasserij en bakkerij, mét plaatsbepaling.
■ Zijne Majesteit koning Willem I stelt op 6 april 1824
een jaarlijks bedrag van 1800 gulden ter beschikking als salaris
voor een in Veenhuizen aan te stellen dominee.
■ De komst van de eerste tweehonderd kinderen van het
Aalmoezeniershuis in Amsterdam op 21 augustus 1824 leidt tot het ontslag van de over hen
aangestelde zaalopziener.
■ De permanente commissie realiseert zich 4 september 1824
dat ze iets vergeten is. Het terrein van de kolonie Veenhuizen
moet afgebakend met
jachtpalen!
■ September 1824 dreigt de eerste boekhouder van het
eerste gesticht de laan uit te vliegen, maar hij weert zich
manmoedig met een smeekschrift en diverse verklaringen.
■ Op 6 en 8 oktober 1824 komt Stephanus van
Roijen met een list 'betrekkelijk het vaarwater van de Heer
Feenstra'. Hij stippelt uit hoe ze het moeten spelen.
■ Op 12 oktober 1824 worden tegen brand verzekerd het tweede en derde gesticht te Veenhuizen, plus bij het eerste gesticht hooibergen, schapenhokken en wijkmeesterhuizen.
■ Op 3 november 1824 wordt het tweede gesticht gekeurd en
in orde bevonden. Er is iets met 'panneelluiken' en een gang
teveel, maar dat mag geen naam hebben.
■ Een op 22 november 1824 gesloten contract met de
eigenaren van het Leekster en Zevenhuizer Hoofddiep zal tot
irritatie van die eigenaren tot helemaal niks leiden.
■ Er wordt het hele jaar al gewerkt aan aankoop van de 'Appelscher Boeren
Veenen' en op 8 december 1824 meldt Stephanus van
Royen hoe groot dat gebied is.
■ De gedrukte circulaire van 23 december 1824 met de
verdeling van de plekken voor arbeidersgezinnen in het 2de en 3e
gesticht, levert veel commentaar vanuit Bolsward.
■ De directeur der koloniën doet 28 december 1824 een
voorstel voor welke prijzen landbouwprodukten
van de hoevenaars worden overgenomen.
■ De directeur doet 6 januari 1825 slechts kort verslag van
'mijne bevinding te Veenhuizen'. Niet veel weeskinderen verdienen
de kost en het derde gesticht is afgebouwd.
■ Op 5 februari 1825 schrijft de directeur der koloniën
over de plannen om na
het eerste gesticht ook de andere gestichten te laten bewonen, met
veel gedoe met personeel.
■ Een maand later, 12 maart 1825, is in het magazijn van
het tweede gesticht bijna 'al het nodige tot den ontvangst van
eene geheele bevolking
voorhanden'.
■ Op 15 en 17 maart 1825 vindt de laatste grondaankoop in
Veenhuizen plaats. Ook de meest versplinterde bezittingen zijn nu
in handen van de Maatschappij van Weldadigheid.
■ De directeur der koloniën zendt op 19 maart 1825 een
lijstje naar de permanente commissie van de mensen die tot hoevenaar bij het
eerste gesticht zijn aangesteld.
■ Pastoor Doorenweerd uit Kampen toont zich 25 april 1825
zeer ongelukkig dat roomse kinderen onder zijn handen zijn
weggerukt terwijl er in Veenhuizen geen pastoor
is.
■ Op 9 mei stuurt de directeur de tekst voor de advertentie voor
de aanbesteding van de
roomse kerk en pastorie en op 26 mei 1825 stuurt hij
de resultaten van de aanbesteding.
■ De directeur stuurt 30 juni 1825 de resultaten van de
aanbesteding van de protestantse
kerk en pastorie in Veenhuizen plus diverse andere kleine
bouwprojecten.
■ De directeur vertelt de permanente commissie op 22 oktober
1825 over zijn ervaringen te Veenhuizen. Tegenvallende
landbouw, bankjes om de voeten te steunen en mutsen.
■ Op 2 december 1825 meldt de directeur drie zaken uit Veenhuizen:
ontslag van winkelier Klaassen, het vinden van een moordenaar
onder de bevolking en de export van turf.
■ Er is gebrek aan
petten, vooral in Veenhuizen. Waarnemend directeur Falck
onderzoekt 11 december 1825 de voor- en nadelen van
petten van zeehondenvel of van wol.
■ Rond 20 december 1825 raakt veldwachter Paulus van
Dompselaar in de
problemen tijdens een verlof en wendt hij zich tot 'Lieve
Doorlugtige Hoogheid' prins Frederik.
■ Ene Jacob Jans Vogelzang die een boerenplaats te Veenhuizen heeft verkocht, merkt
dat de koloniën slechts van betalen zijn. Dan maar, 21
december 1825, naar de rechter,
■ De directeur doet 17 februari 1826 het briljante
voorstel om getrouwde bedelaars in gezinsverband
te laten wonen in Veenhuizen. Het spaart nog geld uit ook!
■ Vanuit het land worden in het wilde weg groepen mensen naar
Veenhuizen gestuurd. Dat wordt chaos en in februari 1826
worden zulke groepen resoluut de toegang geweigerd.
■ Op 16 maart 1826 worden tegen brand verzekerd
huizen voor onderdirecteurs en wijkmeesters en de protestantse en
rooms-katholieke kerken met de pastorieën.
■ Op zaterdag 22 april 1826 laat men de 'gelden voor de
lopende week' voor VH-1, 500 gulden, bezorgen door een
bedelaar-veldwachter. Die gaat er met de poet
vandoor.
■ Bij het in juli 1826 overbrengen van bedelaars van de
Ommerschans naar Veenhuizen lopen er nog al veel weg. Het komt
door het lakse
personeel van de Ommerschans.
■ De directeur doet 11 november 1826 verslag van de
gezondheidstoestand in Veenhuizen: rode loop, ontmoediging
bij de geneesheer en een amputatie wegens slagaderbreuk
■ Een zaalopziener snijdt december 1826 van uit twee
banen bestaande nieuwe lakens een halve baan af en maakt zo van
drie lakens vier lakens. Zie bij 'Braaksma' op deze pagina.
■ Een begroting voor een 'verwerij' in de kolonie Veenhuizen, gedateerd 18 September 1828. Ik denk niet dat het uiteindelijk doorgegaan is.
■ Een 'kortelijke' rapportage van een bezoek aan Veenhuizen door de directeur op 19 september 1828, waarbij hij ook de looneisen van dokter Sasse overbrengt.
■ Burgemeester Tonckens van Norg vraagt zich 26 september 1828 af of de nieuw aan te leggen begraafplaats in zijn plaats ook bewoners van Veenhuizen moet bergen.
| Over de crisis in de gezondheidstoestand van wezen in het 3de gesticht Veenhuizen in 1829 zijn zoveel stukken en rapporten dat ik er een apart overzicht van gemaakt heb. |
■ De directeur der koloniën doet op 10 januari 1829 verslag van een bezoek aan Veenhuizen, loopt diverse zaken langs, rapporteert een geweldincident en bespreekt met dokter Sasse een sollicitant.
■ Dominee Johannes Heersprink meldt op 29 januari 1829
een schreeuwend gebrek aan 'Kerk- en onderwijsboeken'. Meer dan de
helft van zijn catechisanten heeft geen 'vraagboeken'.
■ Net als begin januari schrijft de directeur der koloniën ook op 6 februari 1829 een verslag van zijn bezoek aan Veenhuizen, waarbij hij alle facetten van het leven daar langsloopt.
■ Op 16 februari 1829 sturen de 'kerkmeesters der Protestantsche gemeente te Veenhuizen' naar de permanente commissie de begroting voor de Hervormde Gemeente Veenhuizen in 1829.
■ Van het rapport van de directeur over Veenhuizen van 6 maart 1829 heb ik slechts fragmenten. De gezondheidstoestand is buitengewoon gunstig en waterzuiveringsapparaten zijn simpel te maken.
■ Op 12 maart 1829 stuurt de directeur wat stukken naar de permanente commissie waaruit blijkt dat er prenten gemaakt zijn en het oude tuchtreglement voor wezen naar Den Haag gaat.
■ Op 9 april 1829 een kort gehouden verslag van Veenhuizen. In het eerste gesticht is plaats gemaakt voor nieuw aankomende weeskinderen. Verder de koornmolen, het karnen en het vee.
■ De pastoor van Veenhuizen wil gezien de afstanden binnen zijn
parochie graag een paard,
maar de permanente commissie weigert 17 juni 1829 daarvoor
te betalen.
■ Twee employés van Veenhuizen beginnen op 6 en 9
september 1829 omstandig uit te leggen hoe verslingerd ze
zijn aan de jacht en waarom ze in de kolonie willen jagen.
■ Op 19 september 1829 wendt burgemeester Tonckens van
Norg zich tot Gedeputeerde Staten over de problemen met de in 1823
overhaast gegraven Kolonievaart.
■ Blijkbaar zijn er aparte washuizen gebouwd bij het tweede en
derde etablissement, want die worden op 14 augustus 1830
tegen brand
verzekerd.
■ Bij het verslag op 9 april 1832 van zijn bezoek aan Veenhuizen meldt de directeur dat de vaart watergebrek heeft en de zaalopziener Van der Eijnde een koloniste heeft bezwangerd.
■ In het jaarverslag over 1833 schrijft de directeur ook een stukje over 'de houtpoting en het houtgewas over 1833', waarin we kunnen lezen dat bij het 3e gesticht 31,000 elzen en 2,700 berken zijn gepoot.
■ Bij een verslag over Veenhuizen op 14 december 1833 maakt de directeur melding van de bevestiging van dominee Van Rinteln en de aanvaarding van zijn functie van de geneesheer Huët.
■ Een verslag over Veenhuizen van de directeur van 31 januari 1834 waarbij hij zijn aandacht vooral richt op het werk in de diverse 'fabrieken'. En op de hekken in het eerste gesticht.
■ Adjunct-directeur Poelman van het eerste gesticht heeft een beter voetpad laten
aanleggen voor kinderen die naar de kerk gaan. Zonder eerst te
vrage4n, maar het is 22 februari 1834 goed.
■ Op 27 mei 1834 wordt alles wat er de afgelopen jaren te
Veenhuizen bijgebouwd is, tegen brand verzekerd. Een lange lijst
met veel
informatie over de inrichting van het terrein.
■ In het verslag van de directeur van 13 juni 1834 lijkt hij wat geïrriteerd dat er niet wat bijgebouwd wordt. 115 hangmatten worden noodgedwongen door TWEE weeskinderen beslapen.
■ Een onbekende heeft een
verslag gemaakt van de viering van Koningsdag 24
augustus 1834 in de kolonie Veenhuizen, welk verslag volgens
een bijschrift is geplaatst in de Groninger Courant.
■ Op 10 december 1834 stelt directeur Van Konijnenburg voor om ook de volwassenen in hun hangmatten te voorzien van matrassen in plaats van een losse opvulling van stro.
■ De directeur stelt 3 februari 1835 voor de smederij te verplaatsen van het tweede gesticht naar het derde gesticht, zodat die dichterbij de wagenmakerij is. Waarschijnlijk gaat het niet door.
■ Op 21 februari 1835 doet de directeur verslag van zijn bezoek aan
Veenhuizen. Weven bij het eerste gesticht gaat goed, koeien van
Ommerschans naar Veenhuizen, fabrikesbaas Klunt gestoken en meer.
■ Twee schapenhokken
die gezien het verzekerde bedrag best groot moeten zijn en wier
plaats vrij exact bepaald is, worden 18 april 1835 tegen
brandschade verzekerd.
■ Een verslag door de directeur van zijn laatste bezoek aan Veenhuizen op 3 juni 1835. Wevers onder een pannendak, twaalf knechten in de klompenmakerij, de landbouw, het vee, enzovoort.
■ Adjunct-directeur van het derde gesticht Sikke Berends Drijber
onderhandelt met diverse betrokkenen over een vaarverbinding
tussen Veenhuizen en Friesland. Op 13 juni 1836 doet hij
verslag.
■ Blijkbaar zijn er nu twee waterhuisjes in
het tweede gesticht, want ze worden op 29 juli 1837 tegen
brand verzekerd. Evenals onder andere een molenaarswoning.
■ Een in augustus 1837 door Gedeputeerde Staten van
Drenthe opgestelde instructie voor de
sluiswachter van het sluisje tussen de Norgervaart en de
Veenhuizense Vaart.
■ Bij het bezoek van de
directeur aan Veenhuizen in maart 1838 dwingt het
lang aanhouden van de winter en de huidige nachtvorsten tot
aanpassingen in het landbouwbeleid.
■ Op 23 juli 1838 wordt de bakkerij bij het tweede
gesticht herverzekerd terwijl ook onder meer een smederij en
wagenmakerij en een tent(?) tegen brand worden verzekerd.
■ Als de rooms-katholieken vanaf ± 1836/1837 een orgel in hun
kerk hebben, wordt dominee Kornelis van Rinteln vreselijk jaloers.
Op 2 februari 1840 ligt er een plan voor
een protestants orgel.
■ Klein gedeelte
van het verslag van de directeur over Veenhuizen, gedateerd 5
februari 1840, over ongelijkheid tussen bedelaars- en
arbeidersgezinnen en voordracht Harbrecht-Van der Dooze.
De opstand van april 1840, deel 1: De eerste geluiden over de ongeregeldheden op 20 (2e Paasdag) en 21 april 1840 komen bij directeur Van Konijnenburg door een brief van adjunct Kluvers.
De opstand van april 1840, deel 2: Het verslag dat
inspecteur der koloniën Wouter Visser geeft van de ongeregeldheden
en met name van zijn eigen
optreden daartegen.
De opstand van april 1840, deel 3: De omgeving is in rep en roer, blijkens brieven van de burgemeester van Norg en de gouverneur van Drenthe.
De opstand van april 1840, deel 4: De militaire veteranen zijn er blijkbaar helemaal klaar voor, want hun commandant, Johannes Thonhäuser, vraagt om extra munitie.
De opstand van april 1840, deel 5: Op 2 mei neemt de
permanente commissie een aantal maatregelen, zo wordt de directeur
van zijn verlof
teruggeroepen.
De opstand van april 1840, deel 6: Een andere maatregel is om de adjunct-directeur van de vrije koloniën tijdelijk het beheer over het 2de gesticht te geven. Hij pruttelt tegen.
De opstand van april 1840, deel 7: Weer een andere
maatregel is om inspecteur Visser naar Veenhuizen te sturen
vanwaar hij verslag
doet.
De opstand van april 1840, deel 8: Adjunct-directeur
Kluvers begrijpt dat de bedoeling is hem de laan uit te sturen en
reageert daarop met meerdere brieven.
De opstand van april 1840, deel 9: Dwars door dit alles loopt dat er plannen zijn de zaalopziener Schaghen te ontslaan. Dat leidt tot andere verontruste brieven uit Veenhuizen.
De opstand van april 1840, tenslotte: Hoe het allemaal afloopt.
Kluvers en Schaghen vliegen eruit, maar er mag niets naar buiten
komen en het blijkt lastig de aanstichters voor de rechter te
brengen.
■ Op 20 juli 1840 worden tegen brand verzekerd
de 'nieuwgebouwde Israëlitische Kerk' en een gebouw 'ingerigt tot
Katoen spinnerij en weverij door Stoom gedreven',
■ De nieuwe adjunct-directeur van het tweede gesticht krijgt 31
oktober 1840 ook te maken met een opstootje. Hij overweegt
zelfs af te treden,
maar laat zich overreden te blijven.
■ De zolders van het tweede gesticht zijn ingericht tot weverij
en daarom wordt het pand op 12 november 1840 tegen een
hoger bedrag tegen brand verzekerd.
■ Het gebouw van de nieuwe stoomspinnerij mag dan eerder in het
jaar verzekerd zijn, maar op 23 november 1840 komt er een
aanvullende verzekering
voor de machines.
■ De poging tot valsemunterij
december 1840 van de bedelaar Thomas Lambertus Hoff maakt
een einde aan het gebruik van winkelkaartjes in Veenhuizen
■ Als de Tijdelijke Inspecteur der Godsdienstige Israelitische Scholen op 3 september 1841 het verslag van zijn inspectiereis publiceert, blijkt hij uiterst positief over de joodse gemeenschap in Veenhuizen.
■ Een van de regelmatige bezoeken van de
directeur aan de kolonie Veenhuizen in februari 1842. Hij
loopt alle vormen van landbouw- en industriële bedrijvigheid
langs, met commentaar uit Den Haag.
■ Op 22 en 29 april 1842 wordt er nog een stuk
land gekocht, niet zo heel groot, aan de weskant van de
Norgervaart. De eerste grondaankoop
sinds bijna twintig jaar.
■ Er is gebrek aan
ruimte in Veenhuizen, zowel voor woonruimte als voor
werkzaamheden. Directeur Van Konijnenburg schrijft er november
1842 een (slechts gedeeltelijk getranscribeerde) notitie
over.
■ De directeur houdt het verslag van zijn bezoek aan de
kolonie Veenhuizen in april 1843 dit keer kort.
Winterrogge, zomerrogge, pramen met mest, katoen-spinnerij en een
dronken zaalopziener.
De opstand van mei 1843, deel 1: De directeur is net terug van een bezoek aan Veenhuizen als hij 9 mei 1843 bericht krijgt van een 'onaangename passage'. Opstand en vechten!
De opstand van mei 1843, deel 2: Twee dagen later, op 11 mei 1843, stuurt de directeur het volgende verslag vanuit Veenhuizen. Alles is onder controle.
De opstand van mei 1843, deel 3: Als de permanente commissie er op 24 juli 1843 over te spreken komt, blijkt de angst van adjunct-directeur Rensing voor haar oordeel onterecht.
De opstand van mei 1843, deel 4: Een week na het oproer schrijft Sophia Walraven een protestbrief: als dat het hier tegenswoordig gaat als dat het schande is.
De opstand van mei 1843, deel 5: Het oproer mondt uit in een rechtszaak in oktober 1843 waarvan ik geen transcriptie heb. De directeur maakt in een brief melding van een zeer forse eis: de doodstraf.
De opstand van mei 1843, deel 6. De juridische afwikkeling
van de ongeregeldheden zal de Maatschappij wel bevallen. Een
samenvatting staat elders op de site.
■ Er zijn tekorten in de magazijnen. De directeur rapporteert 8 februari 1844 dat de eindbeslissing daarover nogal nadelig uit valt voor de magazijnmeester De Lange.
■ Van het zeer lange verslag van het bezoek van de directeur in
maart 1844 heb ik alleen transcriptie van de gedeelten over
proefnemingen met de stoomspinnerij.
En iets over de directeur daarvan.
■ Een kortgeleden ontslagen bedelaarskolonist komt juni 1844 met beschuldigingen over onzedelijk gedrag van employés bij het tweede gesticht te Veenhuizen. De directeur gaat op onderzoek.
■ Op 31 juli 1844 moet de directeur melding maken van
een ongeluk in de stoomspinnerij. En niet zo'n kleintje ook, het
moet een enorme knal geweest zijn, alles is ontzet.
■ Bij de brandverzekering van 19 augustus 1847 zit een
overzicht ven de verzekering van de in vruchtgebruik verkregen
panden die sinds 1843 eigendom zijn van de Staat. Dit stuk geeft
een COMPLEET
OVERZICHT van alle gebouwen te Veenhuizen.
■ Op 11 augustus 1849 worden tegen brandschade
verzekerd een kosterswoning bij de rooms-katholieke kerk en
arbeiderswoningen bij het eerste en derde gesticht.
■ Bij de nieuwe schapenhokken worden nu steeds herderswoningen
aangebouwd, blijkt uit de verzekering
tegen brandschade van 24 november 1853.
■ Een transport van bedelaars van de Ommerschans naar Veenhuizen
op 11 juli 1855 leidt tot ernstige ongeregeldheden te
Meppel, 'dat alles bloed was wat men zag'.
Lege bladzijde