In De proefkolonie wordt onder het kopje 'Laten zich
bedienen door de kinderen als prinsessen' (blz. 300) beschreven
dat Johannes van den Bosch steeds kwader wordt over de
activiteiten, of het gebrek aan activiteit, van huisverzorgers.
Als hij eind 1821 maatregelen neemt, komt hij in conflict met
Harlingen. Hier meer informatie, namen en data. Eem sterretje bij
een persoon betekent dat onderaan de pagina aanvullende informatie
staat.
De eerste lading Harlingse wezen arriveert direct na de
oprichting van Willemsoord, dus zomer 1820. Op 24 augustus komt de
door Harlingen uitgekozen huisverzorger daar aan, Wouter Peen, 36
jaar, van origine schoenlapper, zie deze pagina. Hij heeft
natuurlijk de pech dat hij een schoonzoon is van proefkolonist
Bosch en gezien de ruzie tussen de familie Bosch en de directie
duurt het huisverzorgerschap ook niet lang. December 1821 wordt
Peen met zijn gezin 'wegens onbetamelijke schuldenlast' naar de
strafkolonie Ommerschans gestuurd en daar bijna acht jaar
vastgehouden.
Niet over alle Harlingers zijn klachten. De gelijktijdig met Peen
aangekomen Tjerk Pieters Veenstra doet het volgens de directie
allemaal prima. Ook als op een gegeven moment Harlingen een
huisverzorger plaatst die het al na twee dagen voor gezien houdt:
hebbende hij toen als huisverzorger bedankt en waren de kinderen van dien tijd af aan, op hun zelven zonder eigentlijk een huisverzorger of huisverzorgster aan hun hoofd te hebben; hier in wierdt evenwel grotendeels voorzien door de huisvrouw van gen. kolonist Veenstra, welke nagenoeg de geheelen dag bij hen was en voor het bereiden der spijzen enz. zorgde
Midden 1821 neemt Johannes van den Bosch de eerste maatregelen tegen huisverzorgers die niets doen om de aan hun toevertrouwde weeskinderen aan het werk te houden. Hij zet de wijkmeesters op stukloon. Ze krijgen wekelijks dertig cent
voor ieder huisgezin van wezen waar van de verdiensten 6 gulden of daar boven per week bedragen; wanneer de verdiensten minder mogten bedragen, zal aan hun voor zoodanig huisgezinnen niets worden uitbetaald.
Dat is dus al in werking gesteld als, 7 oktober 1821, een
volgend contingent Harlingse weeskinderen arriveert. De daarover
aangestelde huisverzorger heet Rense Sibrens Leba*, een voormalige
zeeman. Hij is evenals zijn echtgenote ongeveer 60 jaar oud en zij
vallen dus in de categorie van 'bejaarde echtelieden' die de
Maatschappij het meest geschikt vindt om als huisverzorgers te
dienen. De zes bij hen ondergebrachte weeskinderen zijn tussen de
10 en 17 jaar, vijf jongens en één meisje, één katholiek en vijf
hervormden (Leba zelf is ook hervormd). Van het meisje, de
14-jarige Anna Maria Schuurman*, wordt later gezegd dat zij 'zeer
bekrompen van zielsvermogen' is en elders wordt zij 'het niet regt
wijze kind' genoemd.
Er komen al snel klachten van de 'HH weesvoogden' in Harlingen.
Vooral over de zindelijkheid van de bij Leba ondergebrachte
kinderen. De directeur gaat op onderzoek uit:
De zindelijkheid; hier op was ja wel iets aantemerken; de koussen waren niet zodanig gestopt als men wel zoude kunnen wenschen. Doch ik vond hun kleding voor het overige in eene vrij goede staat; terwijl ieder zondag morgen de kinderen in tegenwoordigheid des wijkmeester van schoon linnen worden voorzien en gekamt: de vrouw van Leba, wilde mij zeggen dat zij onzuiver waren. Daarop heb ik de jongen - ik meen het was de Leeuw - die daar bij tegenwoordig was ontkleedt, en bevondt het tegendeel in de volstrekste zin.'
Die ter plekke ontkleedde jongen zal zijn geweest de 17-jarige Regnerus de Leeuw. Als die best rein op zijn lijf blijkt te zijn, komt vrouw Leba met dezelfde beschuldiging tegen een andere wees, ook zeventien jaar:
toen beweerde zij het was van der Veen. Deeze in kol. no.6 arbeidende kon ik het niet nader onderzoeken; volgens het zeggen van de Leeuw kan dit egter waar zijn, te meer daar uit al wat ik heb kunnen vernemen schijnt dat van der Veen een ondeugend kind of jongeling is; zijnde hij die welke de meeste klederen heeft verkogt.'
Tsjah, als Uiltje Ebes Veen de door de kolonie verstrekte kleding weer doorverkoopt aan derden, komen ze er nooit netjes bij te lopen! De directeur voegt eraan toe dat hij bij de jongeman 'een slegt, onzedelijk karakter verneem te hebben opgemerkt'. Dat is dan, samen met het zwakbegaafde meisje, de enige van de Harlingse wezen:
Voor het overige zijn de kinderen naar hunne jaren klijn van persoon, doch tot den arbeid geschikt.
Inmiddels is duidelijk geworden dat de eerder genoemde maatregel
met de wijkmeesters niet werkt. Ook als die hen achter de broek
zitten, verdient een huishouden met weeskinderen minder dan ze aan
voedsel en andere dingen verstrekt krijgen. Begin december 1821
komt Johannes met een nieuwe maatregeld: Als een gezin met wezen
schulden maakt, is de huisverzorger verplicht zelf 24 stuivers per
week bij te verdienen.
Daar is Leba niet voor gekomen. Een beetje op kinderen passen is
tot daar aan toe, maar op zijn oude dag nog aan de landarbeid of
het spinwerk.... Daar moet hij nog eens goed over nadenken, En 7
januari 1822 meldt Johannes van den Bosch vanuit Drenthe:
WelEdele Heeren!
Leba na zeer lang getweifeld te hebben heeft heden morgen definitief zijn ontslag gevraagd.'
Volgens Johannes is Leba opgestookt door een dominee uit Harlingen. Dat begrijpt hij althans van de predikant uit Vledder (Jentink)
Ik heb gemerkt dat zekere dominé uit die streken er onder vind, althans dominé Jensink heeft mij een zeer hoogdravende brief van dien man doen zien waar uit blijkt dat Leba zijn bijzondere protegé is.
Voor de rest vindt Johannes het alleen maar prima, al moet het wel aan Harlingen een beetje verkocht worden.
Na mijn inzien behoren wij geen ogenblik te aarzelen met dien man zijn ontslag te geven en de subkommissie te informeren dat wij tot de maatregel met de huisverzorger verplicht geweest zijn uit hoofde dat de vrouwen in het algemeen zich als princessen door de kinderen doen oppassen, dat deze daar door in plaats van zich tot arbeidzaamheid te gewennen en centen in de spaarbank op te leggen, integendeel niets leerden en voor alles ongeschikt wierden.'
Hij levert alvast de argumenten die aan Harlingen overgebriefd
moeten worden en komt daarbij met een van zijn rekensommetjes.
Voor alle duidelijkheid: het tweede cijfer zijn steeds stuivers.
Dus als hij schrijft 'ƒ1-4-', bedoelt hij één gulden en 4
stuivers, oftewel 24 stuivers, oftewel zoals we regenwoordig
zeggen ƒ1,20.
Daar thans de uitgaven van een huisgezin hier slechts bedragen als
voor 56 pond brood in de week ƒ1-08- voor 14 pond vleesch 1-10- voor 30 stuivers in geld aan de huisgezinnen ter hand gesteld 1-10- voor aardappelen 4 schepel naast die hebben zij van hunne grond of worden hen van wegen de Maatschappij verstrekt een koei
totaal ƒ4-08-
Nu verlangd de Maatschappij dat de 6 kinderen slechts verdienen zullen deze som in plaats van ƒ6- waarop zij bij de reglementaire bepalingen gesteld zijn en dat het daar aan ontbrekende door de eigen verdienste van de huisverzorgers zal worden gesupplieerd (...) tot een bedragen toe van ƒ1-4-.'
Volgens Johannes kan de maatregel bij de andere huisverzorgers
op begrip rekenen en moet daarom doorgegrepen.
Leba is de enigste van alle huisverzorgers die dit geweigerd heeft, welker voorbeeld derhalve van schadelijke invloed zou hebben kunnen worden en mitsdien terug gezonden wordt met vrijlating aan de kommissie om deze door een andere geschikte persoon te doen vervangen. Het is van het hoogste belang dat wij bij de genomen maatregel blijven persisteren. Vooral deze protegé zo spoedig mogelijk weg te zenden.
Maar nadat de permanente commissie dat aan Harlingen heeft doorgebriefd, moet zij 'met leedwezen' constateren dat Harlingen er helemaal niet blij mee is. Harlingen geeft een 'ongunstige beoordeling' en verwijt de Maatschappij 'onbedachtelijk handelen'. De pc is teleurgesteld:
Zij had zich gevleid, dat eene subkommissie, die zoo veel ijver aan den dag gelegd heeft in het bevorderen en uitbreiden van de belangen der Maatschappij, als die van Harlingen, eene zoodanige mate van ijver, wij durven zeggen, belangeloozen ijver en overleg in het algemeen beheer van de zoo moeijelijke taak, waarmede wij ons belast zien, in ons zouden hebben voorondersteld.
Harlingen stuurt wel een opvolger, Anske Alles Dijkstra, van beroep bakker, met echtgenote. Maar daar komt volgens de directie ook niet veel werk uit handen:
Dijkstra is gekomen in plaats van Leba, hij was bij lang voor zijnen komst te Willemsoord ziek en zwak en in die tijd verliet hij niet het bed of de hoek van den haard, is dus allerongeschiktst voor zijne betrekking.
Het blijft modderen. Ook rond andere Harlingse huisverzorgers als Smit en Ydema wordt nog veel gecorrespondeerd. Harlingen blijft ontevreden over de verzorging van hun wezen en de Maatschappij blijft ontevreden over de inactiviteit van de Harlingse huisverzorgers. Echt tot elkaar komen zal nooit lukken.
| Nadere informatie over de betrokkenen |